Dhugaa mirkaneessu

Tooftaalee Odeeffannoo Sobaa Damee Gorsa Barnoota Biyya Alaa

Ministeerri Barnoota Itiyoophiyaa ga’umsa barattootaa madaaluuf qormaata kutaa 12ffaa ykn seensa yuunivarsiitii dabalatee madaallii sadarkaa isa eeggate ni gaggessa.

Waggoota dhiyoo asitti sadarkaan darbiinsa waliigalaa hir’ina guddaa kan argisisee yoo ta’u, kunis yaaddoo gudda uumeera.

Kufaatiin kun barattoonni karaalee filannoo barnoota olaanoo akka qoratan kan taasise yoo ta’u, fedhiin carraa barnoota biyya alaa akka dabalus taasiseera.

Haa ta’u malee, fedhiin dabale kun indaastirii gorsa barnootaa biyya alaa keessattis gochoonni gowwoomsaa akka uumaman taasiseera.

Dhaabbileen gorsaa kenan kan maqaa gaarii qaban osoo jiranii, tooftaalee dogoggoraa namoota dhuunfaa naamusa hin qabne damee kana keessatti fayyadaman saaxiluun barbaachisaa dha.

Barreeffamni kun gochoota gowwoomsaa kana irratti ifa baasuu kan kaayyeffate yoo ta’u, yeroo gorsaa barnootaa filatan barbaachisummaa murtoo odeeffannoo irratti hundaa’e kennuu cimsee ibsa.

Itiyoophiya keessatii Haalli gorsa barnoota biyya alaa gorsa adda addaa kan of keessaa qabu yoo ta’u, sadarkaa seera qabeessummaa adda addaa qaba.

Dhaabbileen gorsaa kenan tokko tokko hayyama galmaa’een kan hojjetan yoo ta’u, kaan ammoo hayyama sirrii malee kan hojjetan ta’uu ibsameera.

Keessattuu gochoonni gowwoomsaa dhaabbilee gorsaa hayyama hin qabne ykn seeraan alaa kanaan qacaramanii baay’achuun isaanii yaaddessaadha.

Ragaaleen akka agarsiisanitti, dhaabbileen gorsa kenan kun waadaa sobaa fi beeksisa dogoggoraa irratti bobba’uun isaanii dabalaa dhufeera, kunis adda durummaan karaa waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa beekamoo kannen akka TikToki, feesbukii, fi Inistagrami fayyadamuu.

Beeksisni kun yeroo baay’ee waa’ee seensa wabii yunivarsiitiiwwan beekamoo, carraa barnoota (scholarship) fi carraa hojii eebba boodaa bu’aa guddaa argamsiisu irratti himannaa garmalee ni dhiyeessu.

Haa ta’u malee, waadaaleen kun yeroo baay’ee bu’uura kan hin qabnee fi adda durummaan barattoota saaxilamoo ta’an kanneen abdii kutatanii fi egeree isaanii mirkaneessuuf barbaadan hawwachuuf kan tajaajilanidha.

Dhugaan jiru garuu, seensa yunivarsiitiiwwan beekamoo ta’an dorgommii olaanaa kan qabu, carraa barnoota (scholarship) kan daangeffamee fi carraan hojii eebba boodaa wantoota hedduu irratti kan hundaa’u ta’uu isaati.

Tooftaan gowwoomsaa kan biraan dhaabbileen gorsaa kenan maqaa gaarii hin qabne fayyadaman ragaa fi walitti dhufeenya soba gochuudha.

Amanamummaa argachuuf dhaabbileen gorsaa kenan kun yunivarsiitiiwwan beekamoo, dhaabbilee mootummaa ykn qaamolee beekamtii kennuu hin jirre waliin tumsa tolchuu danda’u.

Bakka bu’oota dhaabbilee beekamoo hayyama qaban ta’anii of dhiyeessuun hawwii barattoota fi maatii isaanii fayyadamuun qajeelfama amanamaa argachaa akka jiran akka amanan isaan taasisa.

Dabalataanis, gorsitoonni maqaa gaarii hin qabne seenaa milkaa’inaafi ragaalee tolchuudhaan, barattoota tajaajila isaaniitiin bu’aa ajaa’ibaa argatan jedhaman jechun ragaa enyummaa sobaa uumuu danda’u.

Seenaawwan milkaa’inaafi ragaaleen tolfaman kun maamiltoota ta’uu danda’an irratti amantaa uumuuf tarsiimoodhaan marsariitiiwwan, birooshuraalee fi waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa irratti kaa’amu.

Haa ta’u malee, seenaan kun dhugaa ta’uu irraa kan fagaatee fi barattoota too’achuudhan dogoggorsuuf akka malaatti kan tajaajilu dha.

Kana malees, dhaabbileen gorsa kenan tokko tokko odeeffannoo faayidaa isaaniif jecha too’achuun, ibsa murteessaa ta’e kan akka baasii qabatamaa, viiza barbaachisu, ykn haala gabaa hojii bakka filatame keessatti mul’atu dhorku.

Miira nageenyaa sobaa uumuudhaan barattoonni murtoo odeeffannoo hin qabne kan maallaqaa fi hojii irratti dhiibbaa guddaa geessisuu dandaʼu akka murteessan sossobu.

Yeroo tokko tokko dhaabbileen gorsaa kenan ergamtoota qacarrii ykn bakka bu’oota yunivarsiitiiwwanii ta’uu isaanii himuudhaan hojiiwwan hayyama hin qabne irrattillee bobba’uu danda’u.

Kutaalee galmee waliin kallattiin walitti dhufeenya qabaachuu fakkeessanii adeemsa iyyannoof kaffaltii garmalee kaffalsisuu danda’u.

Yuunivarsiitiiwwan seera qabeessa ta’an barattoota qacaruuf karaalee fi ergamtoota hayyamaman ramadaman qabaachuu isaanii hubachuun barbaachisaadha.

Barattoonni gochaalee hayyama hin qabne kanaan kufan maallaqa dhabuu, iyyannoo sobaa irratti yeroo qisaasuu fi carraa galmee dhaabbilee beekamoo ta’an argachuuf qaban balaadhaaf saaxiluu danda’u.

Dhaabbileen gorsaa kenan barnootaa tokko tokko maallaqa kiishaa fi uwwisa barnoota guutuu yunivarsiitiiwwan murtaa’an keessatti dabalatee deeggarsa maallaqaa hawwataa ta’e waadaa galuu danda’u.

Haa ta’u malee, mirkaneessi sobaa kun yeroo baay’ee iyyannoo viizaa akka didu taasisa, kunis dhiphina guddaa fi rakkina maallaqaa fida.

Carraa argachuuf kuttannoo guddadhan adeeman namoonni dhuunfaa hedduun gochaalee hannaa kanaan kufanii kasaaraa maallaqaa guddaa isaan mudateera.

Dhaabbileen gorsaa kenan kun dursanii hanga birrii kuma 300 gaafachuu malu, kunis maatii Itiyoophiyaatiif maallaqa guddaadha.

Maatiin tokko tokko ijoollee isaaniif egeree ifa taʼe argachuuf jecha lafa isaanii gurguruutti illee gargaaramuu.

HaqCheck tattaaffii isaa gowwoomsaa kanaa fi odeeffannoo dogoggoraa kanaan walqabatu saaxiluu iratti kan hojecha jiru dha. Muuxannoon gaddisiisaa namoota dhuunfaa kanaa miidhaa miiraa fi maallaqaa gochoota gowwoomsaa kanaan geessisan kan hubachiisu yoo ta’u, namoonni biroo malawwan sobaa akka hin miidhamneef indaastirii gorsaa barnootaa biyya alaa keessatti dambiiwwanii fi to’annoo cimaa hatattamaan barbaachisuu isaa cimsee ibsa.

Iyyattoonni harki caalaan isaanii dhugaadhaan barnoota olaanaa hordofuu kan barbaadan yoo ta’u, namoonni dhuunfaa tokko tokko biyyaa gadhiisanii koolu galtummaa gaafachuuf abdii qaban qofaan kan kaka’anidha.

Murtoon kun, koolu galtoota Toroontoo keessatti mana dhabuun isaan mudate birattillee, dhiibbaa odeeffannoo sobaa babal’ate kan mul’isudha.

Odeeffannoo dogongoraa babal’achaa dhufeef deebii kennuudhaan lammiileen Itiyoophiyaa biyya alaa jiraatan carraa barnootaa milkaa’inaan hordofan sanada fi hojimaata iyyannoo barbaachisu ilaalchisee odeeffannoo bal’aa karaa adda addaatiin dammaqinaan qoodaa jiru.

Namoonni dhuunfaa akka Ohub irra Estifanos fi Gediyon irraa qajeelfama gatii guddaa qabu kan kennan keessaa tokko.

Waltajjiiwwan amanamoo ta’an kan akka Col John Robinsan Ameerikaa Corner barnoota biyya alaa ilaalchisee odeeffannoo fi ibsa sirrii ta’e ni kennu.

Yeroo hunda agarsiisa barnootaa imbaasii Ameerikaa fi Satchmo Center keessatti kan qopheessan yoo ta’u, barattoonni ogeeyyii karaa seeraa carraa barnoota (scholarship) fi viza argachuuf ibsa bal’a kennan waliin wal qunnamuuf carraa argatu.

Gorsitoonni barnootaa barattoota qajeelchuu fi gargaaruuf kutannoo dhugaa agarsiisan jirachuu illee, tooftaalee odeeffannoo sobaa namoota dhuunfaa naamusa hin qabne damee kana keessatti fayyadaman adda baasuu fi saaxiluun murteessa ta’ee itti fufa.

Barattoonni fi maatiin isaanii gorsaa kamiyyuu waliin osoo hin bobba’iin dura of eeggannoo guddaa gochuu fi qorannoo gadi fageenya qabu gaggeessuu qabu.

Mirkaneessitoota mirkaneessuu, yaada barbaaduu fi odeeffannoo of eeggannoodhaan qaxxaamuranii ilaaluun murtoo odeeffannoo irratti hundaa’e murteessuuf tarkaanfiiwwan barbaachisoodha. Barattoonni beekumsaa fi meeshaalee filannoo hubannoo qabu akka godhan humneessuun hawwii barnoota isaanii eeguu keessatti murteessaadha.

Ibsaa: Dhiibbaa meeshaan dhoo’aa waldoota dhagaan bocame Lalibela irratti fiduu danda’u.

Dhiyyoo kana miidiyaa hawaasaa irratti, keessumaa X (tiwitarii) irratti himannaan hambaa addunyaa UNESCO (Dhaabbata Barnoota, Saayinsii fi Aadaa Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii) kan Itoophiyaa ta’an, waldoota dhagaan bocaman sadaasa 1, 2016 haleellaa qilleensaa raayyaa ittisa biyyaa itoophiyaatin gaggeeffamen miidhaman jechun maxxansera.

Himannaan kun kan ka’e waldhabdee hidhannoo naannoo Amaaraa keessatti hidhattoota Faanoo fi raayyaa ittisa biyyaa Itoophiyaa gidduutti adeemsifamaa jiru walqabbateti.

Dhiyyoo kana magaalaa seena qabeettii Lalibelaa, naannoo manneen amantaa UNESCOtti galmaa’an keessatti walitti bu’iinsi mudateera.

Manneen kiristaanaa dhagaa irraa bocaman kan akka Lalibelaa, kan jaarraa 13ffaa keessa dhagaa jabaa irraa haala walxaxaa ta’een bocaman 11 kan of keessaa qaban yoo ta’u, Kiristaanota Ortodoksii Itoophiyaaf bakka imala murteessaa ta’anii dhaabbatu.

Manneen amantaa kunnii mallattoolee aadaa fi amantii Itoophiyaa keessatti iddoo guddaa qaban keessaa tokko ta’uun kabajamuu.

Jaarraawwan darban keessa manneen amantaa Lalibelaa sababa dhiqannaa fi haala qilleensaatiin miidhaan irra gaheera.

Manneen amantaa tokko tokko sababa dhiqannaa lafaatiin balaadhaaf saaxilamu, kunis adda durummaan haala qilleensaa kan dhagaa irratti miidhaa geessisu irraa kan ka’edha.

Pirojektoonni kunuunsaa fi deebisanii dhaabuu dhiheenya kana bakka sanatti hojiirra oolaniiru.

Jalqaba jaarraa 20ffaa irraa eegalee duula deebisanii dhaabuu hedduun gaggeeffameera.

Kan hubatamuu qabu, duula sadii walitti aansuun bara 1913, 1947 fi 1959-61tti Saandiroo Anjeeliini, arkiteektii fi kunuunsaa Xaaliyaanii kan hojii kallattii deebisanii dhaabuu siidaa seenaatiin beekamu jalatti gaggeeffameera.

Haaromsi jalqabaa bara 1913 fi 1947 of eeggannoo saayinsii malee ariitiin kan raawwatame yoo ta’u, simintoo garmalee fayyadamuun haala waldootaa hammeessera. Anjeeliiniin deebisanii dhaabuu boodarra gama gadhee kana sirreessuu qabdi turte.

Tattaaffii deebisanii dhaabuu fi suphaa waldoota deeggaran keessaa kanneen UNESCO, US, fi Gamtaan Awurooppaa ni rammadamu.

Gamtaan Awurooppaa yeroo qorannoo fi sochiin kunuunsaa gaggeeffamaa jiruutti waldoota shan irratti gaaddisa yeroof akka ijaaramuu maallaqa kennudhan bara 2001tti waldoota shan yeroof gaaddisa ijarsisee.

Haa taʼu malee, gaaddisawwan sun raafamaafi sagalee waca kan qabuu fi, ulfaatinni isaaniis caasaa micciiramaa sana dhiphisuf sababa ta’era.

Gaaddisawwan kunneen ulfaatina, miidhaa qilleensaaf saaxilamuu fi hordoffii saayinsaawaa ta’uu dhabuun isaanii diigamuun manneen amantaa miidhuu danda’u sodaa uumuuf sababa ta’eera.

Kanaafuu, kunuunsa yeroo dheeraa waldootaaf eegumsa filannoo ta’e yaada dhiyeessuuf qorannoon kunuunsaa haaraan bara 2012 jalqabameera.

Bara 2012 ji’a Bitooteessa pirezidaantiin Faransaay Maakroon Muummicha ministeera D/r Abiy Ahmed waliin bakka waldoota Lalibelaa daawwatanii naannoo sana kunuunsuu, deebisanii dhaabuu, fi fooyyessuuf gargaarsa akka godhan waadaa galaniiru turan.

Pirojektiin haaromsaa fi deebisanii dhaabuu Imbaasii Faransaayiidhan eegalame kun bara 2012 fulbaana kan dhaabbate yeroo waraanni mootummaa Itoophiyaa fi Adda Bilisummaa Ummata Tigraay (TPLF) gidduutti gaggeeffamaa ture gara mootummaa naannoo Amaaraatti dhangala’ee ture.

Waldhabdeen mootummaa Itoophiyaa fi Adda Bilisummaa Ummata Tigraay (TPLF) gidduutti uumameen hiree waldoota Lalibelaa yaaddoo uumeera.

Wayyaaneen Hagayya 2014 Lalibelaa yommuu to’attu, mootummaan Itoophiyaa ammoo Muddee 2014 keessa deebi’ee to’ateera.

Bara 2015 onkoololeessa Faransaay Itoophiyaaf Yuuroo miiliyoona 5 kan kennite yoo ta’u, manneen amantaa Laalibelaa kunuunsuu fi deebisanii dhaabuuf deeggarsa goote ture.

Deeggarsi kun kan kenname marsaa qophii sagantaa manneen amantaa kunuunsuu fi deebisanii dhaabuu irratti xiyyeeffate gaggeessuuf ture.

Naannoon Amaaraa Itoophiyaa mootummaan humna poolisii addaa naannolee diiguun poolisii idilee naannoo, poolisii federaalaa, fi waraana Itoophiyaa keessatti walitti makuun erga jalqabee, mootummaan Itoophiyaa fi hidhattoota Faanoo gidduutti waldhabdeen hidhannoo itti fufee jira.

Dhiyyoo kana naannoo Amaaraa naannoolee adda addaa fi, dabalatanis shawaa Kaabaa fi godina adda Oromoo keessatti Faanoo fi raayyaa ittisa biyyaa Itoophiyaa gidduu waldhabdee uumamera.

Kana malees,Itoophiyaa keessa magaalaa seena qabeettii Lalibela waldhabdeen ummame, dhiheenya kana naannoo waldoota dhagaan bocaman Lalibelaatti milishaa Faanoo fi waraana Itoophiyaa giddutti waldhabdeen ka’eera.

Waldhabdeen hidhannoo kun nageenya waldoota Lalibela’s UNESCO Hambaalee Addunyaa irratti yaaddoo uumeera.

Walitti bu’iinsi dhiheenya kana mudate sababa dhukaasa meeshaa waraanaa gurguddaatiin lafa raafamuun nageenyaafi kunuunsa iddoo hambaa aadaa kanaa irratti mirkanaa’uu dhabuu dabaleera.

Magaalaa Lalibelaatti walitti bu’iinsi hidhannoo irra deddeebiin gareewwan milishaa Faanoo fi raayyaa ittisa biyyaa Itoophiyaa gidduutti mudateera.

Lolli kun phu’agume 3, fulbaana 21 fi fulbaana 28 kan gabaafame yoo ta’u, hidhattoonni Faanoo fulbaana 28 sa’aatii dheeraaf magaalattii qabatanii fulbaana 29 Raayyaa Ittisa Itoophiyaatiin deebi’anii qabamaniiru.

Gabaasni miidiyaalee akka agarsiisutti yeroo walitti bu’iinsa irra deddeebi’amee mudatu kana keessatti meeshaaleen waraanaa ulfaatoo qacaramanii kan turan yoo ta’u, yeroo meeshaaleen waraanaa gadi lakkifaman lafa akka raafamu taasiseera.

Manni amantaa Ortodoksii Tawaahidoo Itoophiyaa kan mana lubummaa kaaba Wolloo fi kamisee nageenya manneen amantaa Lalibela irratti yaaddoo akka qaban ibsuun,Mana Lubummaa kaaba Wolloo kan ta’an Luba Abuuna Ermiyaas,sababa lola uumameen manneen amantaa lalibela balaa guddaa keessa akka jiran ibsaniiru.

Biiroon Aadaa fi Tuurizimii Naannoo Amaaraa yaaddoo uumameef deebii kenneen, yeroo lola kana manneen amantaa Lalibelaa miidhaan irra gahe jechuun himannaa miidiyaa hawaasaa irratti naanna’ee mormeera.

himnii kun kan ba’e yeroo walitti bu’iinsa loltoota raayya ittisa biyya Itoophiyaa fi hidhattoota Faanoo gidduutti Lalibelaatti uumameen waldhabdee manneen amantaa irra gahe jechuun gabaasa ba’e hordofuudhani.

Daarektarri olaanaa Abbaa Taayitaa Qorannoo fi Eegumsa Hambaalee Aadaa Abebaw Ayalew akka ibsanitti, koreen namoota dhuunfaa torba of keessaa qabu manneen amantaa kunneen miidhaan irra ga’uu fi dhiisuu isaa madaaluuf Lalibela daawwateera.

Naannawa sanatti raafama lafa akka jiru hubachiisuudhan dallaa fi caasaa manneen amantaa irratti caccabni haaraan akka hin jirre mirkaneessera.

Abebaw akka ibsanitti waajjirri kun meeshaalee kallattii sadii (3D) fayyadamuun caccabni kanaan duraa akka bal’atu fi akka hammaatu taasiseeraa fi dhiisuu isaa qorachaa jiruu.

dabalanis koreen kun manneen amantaa meeshaa waraanaa fi ciccitaadhaan akka hin miidhamne mirkaneessera jechun mirkanessaniruu.

Taʼus, rasaasa haaraa dallaa muuziyeemichaa irratti kaaʼame tokko kan argan, Biite Medhane Alem, walda mana amantaa ortodoksii dhagaadhaan bocame Lalibela keessatti argamu.

Walgahii ummataa tibbana Raayyaa Ittisa Biyyaa Itoophiyaa fi naannoo Amaaraa magaalaa Lalibelaatti qopheesse irratti, waraanni waraana Itoophiyaa naannoo manneen amantaa irraa meeshaa waraanaa fi qawwee maashinii dhukaasuun, bu’aan isaa raafama lafaa akka uumame hirmaattonni gabaasan.

Meeshaan dhoo’aan gamoo fi caasaa akkamitti miidhaa?

Meeshaaleen waraanaa dhoo’an, akkuma Gabaasa dhaabbata ogeeyyii meeshaalee dhoo’an irratti adda duree ta’e,Giddugala Idil-addunyaa Albuuda Namoomaa Hiikkachuu Jenevaa, bara 2010tti karaa gurguddoo lamaatiin gamoo fi caasaa miidhuu danda’u: karaa bu’aa jalqabaa fi lammaffaa.

Bu’aan jalqabaa dhiibbaa dho’iinsa garmalee, ciccituu fi ho’a kan dabalatu yoo ta’u, bu’aan lammaffaa ammoo caccabaa ykn ciccituu sadarkaa lammaffaa, maqaa ibiddaa, rifachuu lafaa fi bolla (qaawa) kan hammatudha.

Dhiibbaan sadarkaa lammaffaa kun naannoo meeshaan dhoo’aan sun itti dhoohu irratti hundaa’uun kan uumamudha.

Sadarkaan miidhaa kun wantoota hedduu irratti kan hundaa’u yoo ta’u, isaanis meeshaa dhoo’aa addaa itti fayyadame, fageenya bakka dho’e irraa gara caasaa sanaatti jiru, fi meeshaalee ijaarsa gamoo sanaa keessatti fayyadaman irratti hunda’aa.

Dhiibbaa dhoo’aa garmalee, ciccituu fi ho’a

Dhiibbaan garmalee dhohinsaa, bu’aan jalqabaa baay’ee miidhaa geessisu, kan uumamu yeroo anniisaan dho’iinsa keessatti saffisaan gadi lakkifamudha.

Dambaliin dhohinsaa cimaan, rifannaa dambali jedhamuun kan beekamu, saffisa sagalee ol ta’een qilleensa keessa kan deemu yoo ta’u, caasaa dhiyoo jiru irratti humna guddaa geessisa.

Humni kun gamoo miidhuu kan danda’u yoo ta’u, foddaa fi dallaa irratti dhiibbaa gochuun foddaan akka caccabu, dallaan akka qaxxaamuree fi caasaan akka jigu taasisa.

Caccabni meesha dhoo’aa kanarra argamu, keessumaa kanneen keesii sibiilaa mataa waraanaa irraa maddan, bakka dho’e irraa meetira kudhaniin hanga dhibba muraasa fagaatee deemuu danda’a.

Ciccituun, dhiibbaan guddaan kan biraa, pirojektiilee saffisa guddaa qaban meeshaalee keesii irraa facaasuun kan dabalatudha.

Ciccitoonni kun xixiqqoo irraa kaasee hanga ciccitaa gurguddootti garaagarummaa kan qaban yoo ta’u, gamoo fi caasaa irratti miidhaa geessisuu danda’u.

Akka dambalii dhohinsaa gamoodhaaf balaa kan hin qabne taʼus, ciccitoonni kun amma iyyuu balaa geessisuu dandaʼu.

Ho’i yeroo dho’u gadi lakkifamu bakka dhiyoo jirutti kan daangeffame yoo ta’u, yeroon isaas gabaabaa dha.

Ho’i kun kan uumamu walnyaatinsa keemikaalaa cimaa dho’iinsa dhoo’aa keessatti uumamu irratti dha.

Kunis Meeshaalee ijaarsaa miidhuu kan danda’u yoo ta’u, socho’uu isaanii hir’isa.

Balaan ho’aa inni guddaan yeroo baay’ee balaa dho’iinsaa fi ciccituu caalaa cimaa kan hin taane ta’us, ammallee meeshaalee ijaarsaa fi caasaa laaffisuun akka isaan socho’uu dhabanii fi suuta suutaan akka kufaniif gumaachuu danda’a.

Kana malees, hoʼi meeshaalee abidda qabsiisan kakaasuun ibidda dabalataa fiduu dandaʼa.

Caccabaa ykn ciccituu sadarkaa lammaffaa fi maqaa ibiddaa

Dhiibbaan sadarkaa lammaffaa kan uumamu yeroo dhohinsi naannoo isaa jiru waliin walqunnamudha.

Caccabni, ciccitaa meeshaalee ijaarsaa, biqiltoota ykn wantoota buqqaʼan kan biroo dabalatee, caasaa wajjin walitti buʼuudhaan miidhaa dabalataa geessisuu dandaʼa.

Ciccitoonni sadarkaa lammaffaa hamma ciccitaa jalqabaa fagoo ykn saffisaan deemuu baatus, amma iyyuu dallaa keessa seenuu, foddaa cabsuu fi miidhaa caasaa geessisuu dandaʼu.

Ibiddaa maqaa, kanneen meeshaalee gubatan ykn ciccitaa irraa ijaaraman, dhiyoo jiran qabsiisuu danda’u.

Haalli kun kan uumamuu danda’u meeshaan dhoo’aa tokko wantoota abidda qabsiisan kan akka mukaa, marga, konkolaataa fi boba’aa irratti dhihoo ta’ee yeroo dhoo’u ta’uu danda’a.

dhagaa boba’aa meeshaalee gubatan dhiyoo jiran qabsiisuudhaan gamoo fi caasaa balaadhaaf saaxiluu fi miidhaa akka dabalu gumaacha.

Rifannaa lafaa fi bolla (qaawa)

Rifannaa lafaa kan uumamu anniisaan rifanna dambalii irraa dhufu gara lafaatti yeroo dabarfamuun bu’uura gamoo raasee, qulqullina caasaa isaanii balaadhaaf saaxiluu fi balaa kufaatii yeroo ol kaasudha.

Bolla (qaawa), dhibba lammaffaa kan biraa, kan uumamu yeroo bakka dho’iinsaatti lafa keessatti gadi bu’iinsi uumamu, caasaa dhiyoo jiru miidhuu fi bu’uura tasgabbii dhabsiisuu danda’a.

Tibbana kana waldoota dhagaadhaan bocaman Lalibela irratti miidhaa qaqqabe himannaan dhiyaate ammallee kan hin mirkanoofne yoo ta’u, waldhabdeen naannoo waldoota saaxilamoo kanaa fi bobbaa meeshaa dhoo’aa midhaa dabalataa fiduu danda’a, kunis dhiibbaa dhohinsaa garmalee, ciccituu, ho’a, maqaa ibiddaa, rifanna lafaa fi bolla (qaawa), caccabaa (ciccituu sadarkaa lammaffaa) kan hammatudha.

Viidiyoon Kun Beela Tigraay Keessatti Mul’isaa?

Sadaasa 18, 2016 barreeffamni Feesbuukii tokko viidiyoo daa’ima Tigraayitti beela’aa jiru agarsiisa jedhu maxxanse ture.

Barreeffamni kun gara daawwattoota kuma 8 kan argate yoo ta’u, yeroo 121 ol qoodameera.

Himannaan walfakkaataan viidiyoo kana waliin kan dhiyaate maxxansa Feesbuukii biroo irrattis qoodameera.

Barreeffamni Feesbuukii biraa viidiyoo fi himannaa walfakkaatu agarsiisu daawwattoota kuma 5 kan argate yoo ta’u, yeroo 80 ol qoodameera.

Itoophiyaa naannoo Tigraay keessatti gogiinsa hamaa fi rakkoon beela itti fufee jiraachuu isa gabaasni ni mul’isa.

Mootummaan naannoo Tigraay akka gabaasetti, waliigala lafa heektaara kuma 19 misoome keessaa, midhaan heektaara kuma 17, Gogiinsa aanaa Abergelle qofatti mudachuu isa ibseera.

Haalli kun kan hammaate Ejensii Misooma Idil-addunyaa Yunaayitid Isteetis (USAID) fi Sagantaan Nyaataa Addunyaa (WFP) UN’s himannaa hanna gargaarsaa qondaaltota mootummaa kaasuun gargaarsa dhaabsisan.

Sadaasa 3, 2016 Ejensii Misooma Idil-addunyaa Yunaayitid Isteetis (USAID) Itoophiyaatti raabsiin gargaarsa nyaataa ji’a jahaaf addaan citee ture Muddee keessa akka eegalu beeksiseera.

Onkoloolessa 21, 2016 Gabaasni OCHA akka tilmaametti, nannoo Amaaraa fi Tigraay keessatti haala gogiinsa fakkaatuun namoonni miliyoona 5 ol miidhamaniiru.

Dabalataanis Bulchiinsi naannoo Tigraay gogiinsaa fi beela aanaa Wejerat fi Atsbiitti adeemsifamaa jiru gabaasera.

Dhiyyoo kana miidiyaa hawaasaa irratti barreeffamoonni mootummaa naannoo Tigraay aanaa Abergelle keessatti beelli itti fufee jiraachuu isa himan.

Barreeffamoonni kunneenis namoota naannoo Tigraay keessa jiraniif maallaqa walitti qabuuf duula miidiyaa hawaasaa jalqabanii jiru.

Gabaasa beelaa fi duula maallaqa walitti qabuu gidduutti viidiyoon daa’ima beela’e agarsiisu miidiyaa hawaasaa irratti bal’inaan qoodamee ture.

Haa ta’u malee, viidiyoon duula kana keessatti fayyadame kun jalqaba 2016 sadaasa 2 TikTok irratti kan maxxanfame yoo ta’u, himannaan sobaa kun toora interneetii irratti mul’achuu isaa torban sadii dura maxxanfamee.

Viidiyoon kun jalqaba nama Kato Nicodem jedhamu TikTok akkaawuntii isarra maxxanfe ture.

Akkaawuntiin TikTok kun hordoftoota miiliyoona 1.8 kan qabu yoo ta’u deebii jalala miiliyoona 34.5 argatera.

Nikoodeem Yugaandaa keessatti dhaabbata bu’aa hin arganne kan daa’imman maatii hin qabnee gargaaru akka hoogganu himera.

Vidiyoo Kan himannaa sobaa kanaf fayyadame dabalatee viidiyoo walfakkaataa daa’imman kunuunsa argatan akkaawuntii isaa irratti yeroo baayyee ni qooda.

Viidiyoonni biroo daa’ima kana agarsiisanis akkaawuntii TikTokicharra maxxansamaniruu.

Barreeffama maallaqa walitti qabuu GoFundMe irratti barreesseen, Nicodem hundeessaa dhaabbata Yugaandaa keessatti daa’imman abbaa fi haadha hin qabne gargaaru “Save African Child 254 Ministry” fi hundeessaa dhaabbata daa’imman abbaa fi haadha hin qabne kan biraa “Kinderhilfezentrum” jedhamu ta’uu isa dubateera.

Akkasumas “nikolas Sebuufu” maqaa isaa isa dhugaa akka ta’ee himudhan “Kato Nicodem” maqaa masoo isaa ta’uu isaa ibseera.

Gabaasaaleen naannoo Tigraay keessatti gogiinsa fi rakkoon beela akka jiru kan agarsiisan yoo ta’u, viidiyoon kun garuu daa’ima beela’ee Tigraay keessatti argamu hin agarsiisu.

Kanaafuu HaqCheck maxxansa feeesbuukii kana viidiyoo sirri hin taane fayyadamuu isaatiin barreffama kana soba jedhe jira.

Itiyoophiyaan lafaan hin marfamne qarqara galaanaa akka argattu seerri idil-addunyaa wabii ni kennaa?

Qondaaltonni mootummaa Itiyoophiyaa fi miidiyaaleen walitti hidhamiinsa qaban biyyattiin qarqara galaanaa akka barbaaddu ibsaniiru.

Muummicha ministera Dr Abiy Ahmed Itiyoophiyaan karaa Galaana Diimaa ykn Galaana Hindiitiin galaana seenuu akka qabdu cimsanii dubbataniiru tura.

Dabalatan Mootummaan biyyoonni ollaa dhimma kanarratti akka mari’atan dhaamaniiru.

Himata fi mata duree himannaawwanii

[maxxansa X: hidhaa]

[Viidiyoo YouTube: (link) hidhaa]

HaqCheck gabaasa miidiyaalee mootummaa waliin hidhata qabaniifi miidiyaalee hawaasaa hordofu irratti hundaa’uun, dhimmicha ilaalchisee himannaa mootummaan Itiyoophiyaa dhiyoo kana keessatti mata dureewwan gurguddoo afur adda baaseera:

1.Qarqara galaanaa ykn galaana dhaqqabuu: Miidiyaaleen mootummaa (hidhaa) fi mootummaan Itiyoophiyaan qarqara galaanaa akka barbaaddu fi mirga kana seera idil-addunyaatiin mirkaneessuu akka dandeessu mirkaneessaniiru.

2.Itti fayyadama qabeenya galaanaa: HaqCheck seerri idil-addunyaa Itiyoophiyaan lafaan marfamte qabeenya galaanaa, kan akka qurxummii qabuu, biyyoota qarqara galaanaa jiran waliin walqixa akka itti fayyadamtu hayyama jedhus ilaaleera.

3.Mirga geejjibaa galtee fi al-ergii: Miidiyaaleen mootummaa fi qondaaltonni mootummaa seerri idil-addunyaa biyyoota lafaan hin marfamneef mirga geejjibaa galtee fi al-ergii akka mirkaneessu mirkaneessaniiru.

4.Bilisummaa doonii: Qondaaltonni mootummaa seera addunyaa kaasuun galaanni olka’aan kan eenyuyyu akka hin taanee fi Itiyoophiyaan mirga walabummaa doonii akka qabdu ibsaniiru.

Mootummaan Itiyoophiyaa waa’ee seera idil-addunyaa Itoophiyaan qarqara galaanaa akka mirkaneessu, geejjibni galtee fi al-ergii, bilisummaa doonii, fi itti fayyadama qabeenya irratti dubbatu adda durummaan Konveenshinii seera galaanaa (UNCLOS) kan bara 1975 ba’e irratti kan hundaa’edha.

Mootummaan Itiyoophiyaa, miidiyaaleen mootummaa, fi qondaaltonni Itoophiyaa seerri idil-addunyaa Itiyoophiyaan qarqara galaanaa akka argattu kan hayyamu ta’uu isa himan.

Seerri galaanaa maali?

Seerri galaanaa qaama seera idil-addunyaa dhimmoota galaanaa fi mirga geejjibaa galaanaa irratti, himannaa albuuda galaanaa, fi aangoo bishaan qarqara galaanaa wajjin walqabatan kan bulchudha.

Maddi seera galaanaa maali?

Maddoonni seera galaanaa, kan seera idil-addunyaa dhimmoota galaanaa kanneen akka galaana guddaa, mirga geejjibaa, himannaa albuuda galaanaa, fi aangoo bishaan qarqara galaanaa bulchu, adda durummaan aadaa fi waliigalteewwan idil-addunyaati.

Jijjiirama seera galaanaa

Kongiresii Viyeenaa bara 1808

Bara 1808tti Oostiriyaa, Biriteen, Raashiyaa, Pruushiyaa (Jarman), Faransaayii fi biyyoonni Awurooppaa biroo Waliigaltee Viyeenaa mallatteessaniru.

Waliigaltichi laggeen Awurooppaa keessattuu Raayinii fi Daanuub dooniidhaaf banaa ta’uu akka qaban ibsaa.

Kongireessiin Viyeenaa biyyoonni hundi lageen idil-addunyaa fi laga isaanii irratti wal qixa dooniin deemuu akka qaban hundeesse.

Qajeelfamni kun waliigalteewwan jaarraa kudha sagalffaa galaanaafi geejjibaa ilaalchisee godhaman hunda keessatti itti fayyadamaa ture.

Seera Mannheim bara 1861

Bara 1861tti biyyoonni Jarmanii ammaa Baaden, Baavaariyaa, Heesii fi Piruushiyaa, akkasumas Faransaayii fi Nezerlaand Waliigaltee Manhaayim mallatteessan. Waliigaltichi laga Raayiin biyyoonni hundi billisa akka doonii oofan taasiseera.

Konveenshinii fi Seera Bilisummaa Geejjibaa Baarseloonaa bara 1913

Waliigaltee Versa’illes hordofee kan bara 1913 Konveenshiniin Baarseloonaa biyyoonni lafaan hin marfamne meeshaalee naannoo biyyoota biroo keessa akka geejjiban hayyame.

Waliigaltichi mootummoonni kaffaltii geejjibaa baasii tajaajila geejjibaa hojjechuu ykn kennuu caalu akka hin kaffalle dhorkeera.

Konveenshiniiwwan Jenevaa Seera Galaanaa bara 1950

Bara 1950 Yaa’iin Waliigalaa Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii konfiraansii waamuun waliigaltee seera galaanaa irratti wixineessuuf murteesse.

Yaa’iin Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii Jalqabaa Seera Galaanaa Jenevaa Siwiizarlaanditti kan geggeeffame yoo ta’u, biyyoota miseensa Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii gidduutti waliigalteewwan idil-addunyaa afur akka ragga’an taasiseera:

1.Konveenshinii Galaana Naannoo fi Zoonii Walitti Aanaa

2.Konveenshinii Kontiinentaal Sheelfii

3.Konveenshinii Galaana Guddaa

4.Konveenshinii Qurxummii Qabuu fi Kunuunsa Qabeenya Lubbuu Galaana Ol’aanaa.

Konveenshinii Daldala Geejjibaa Biyyoota Lafa Hin Qabne bara 1957

Konveenshiniin kun biyyoonni lafaan hin marfamne meeshaalee naannoo biyyoota birootiin gara buufata galaanaa akka geejjibsiisan ni hayyama.

Konveenshinichi biyyoonni lafaan hin marfamne daldalanii dinagdee isaanii guddisuuf galaana argachuu akka qaban qajeelfama jedhu irratti kan hundaa’edha.

Konveenshinichi meeshaaleen biyyoota lafaan hin marfamne irraa galchuu fi erguun naannoo biyyoota biroo keessa darban qaraxa gumrukaa ykn kaffaltii geejjibaa garmalee kaffalamuu akka hin qabne ibsa.

UNCLOS III

Bara 1975tti Konveenshiniin Seera Galaanaa Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii (UNCLOS III) mallattaa’e.

UNCLOS waliigaltee bal’aa kan ta’ee fi waliigalteewwan kanaan duraa afran hunda kan bakka bu’uudha.

Amma madda seera idil-addunyaa bishaan idil-addunyaa isa guddaa ta’eera.

Konveenshiniin Seera Galaanaa Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii (UNCLOS) biyyoonni 60 erga raggaasisanii booda bara 1987 hojiirra oole.

Haa ta’u malee, Ameerikaa, Eertiraa fi Turkii dabalatee biyyoonni hedduun ammallee UNCLOS raggaasisuu qabu.

Ameerikaan UNCLOS abbaa biyyummaa fi bilisummaa dantaa biyyaa mataa isheetiif socho’uu daangessuu akka danda’u falmiteetti.

Itiyoophiyaa fi UNCLOS.

Itoophiyaan bara 1975 waliigaltee seera galaanaa (UNCLOS) Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii kan mallatteessite yoo ta’u, hanga ammaatti waliigaltee kana waan hin raggaasifneef qaama waliigaltee kanaa ta’uu hin dandeenye.

Itiyoophiyaa fi Galaana bira ga’uu danda’u

Itiyoophiyaan Galaana Diimaa waliin hariiroo walxaxaa fi guddaa qabdi.

Yeroo ammaa kana lafaan kan hin marfamne ta’us, walitti dhufeenyi seenaa biyyattii, hiikni ji’oopoolitikaa, fi fedhiin dinagdee galaanaan imaammata alaa fi biyya keessaa ishee keessatti qaama barbaachisaa taasiseera.

Impaayera Aksumayitti irraa eegalee, dhiibbaan Itiyoophiyaan Galaana Diimaa irratti qabdu yeroo tokko guddaa ture, kutaalee qarqara galaanaa ijoo ta’an irratti ol’aantummaa qaba ture.

Yeroo seenaa adda addaa keessatti biyyattiin qaqqabummaa galaanaa kana daldalaa fi jijjiirama ji’oopoolitikaatiif fayyadamti turte.

Dhuma jaarraa 19ffaa keessa Xaaliyaan Eertiraa erga koloneeffattee booda, Itiyoophiyaan yeroodhaaf galaana Diimaa argachuu dhabde turte.

Haa ta’u malee, Eertiraan bara 1945 bulchiinsa Itiyoophiyaa taatee hammatamuun ishee qaqqabummaa kana deebiseera.

Bara Mootii Hayilasillaaseetti Itiyoophiyaan buufata doonii Eertiraa Massawaa fi Assab sochii galaanaa adda addaatiif itti fayyadamaa turte.

Buufatni doonii kunniin bara 1949tti Rakkoo Suweez booda fi Waraana Qorqorroo guutuu keessatti, Itiyoophiyaan humnoota warra dhihaa waliin waan hiriirtuuf, hiika guddaa fudhatan.

Xumurri Waraanni Walabummaa Eertiraa bara 1986 garuu Itiyoophiyaan akka lafaan hin marfamne gochuun hariiroo Galaana Diimaa waliin qabdu bu’uuraan jijjiire.

Bara 1984 fi jalqabbii waraanni daangaa Itiyoophiyaa fi Eertiraa bara 1991 gidduutti Itiyoophiyaan fedhii galtee fi al-ergii isheef buufata doonii Eertiraa irratti hirkattee itti fufteetti.

Yeroo ammaa kana Galaanni Diimaan daldala addunyaa keessumaa boba’aa fi gaazii uumamaaf karaa murteessaadha.

Itiyoophiyaan kallattiin dhaqqabummaa dhabdus ammallee tarsiimoo ji’oopoolitikaa ishee keessatti Galaana Diimaa akka dhagaa bu’uuraatti ilaalti.

Biyyoota Galaana Diimaa kan akka Eertiraa, Jibuutii, fi Yamanitti teessuma lafaatiin dhihoo ta’uun ishee siyaasni naannoo fi yaaddoon nageenyaa ishee dantaa ishee waliin gadi fageenyaan wal-xaxaa dha.

Kana malees, Itiyoophiyaan humnoota addunyaa kan akka Ameerikaa fi Chaayinaa waliin hariiroon dippilomaasii fi dinagdee qabdu ilaalcha Galaana Diimaa ishee irratti marsaa dabalataa dabalu.

Diinagdeen buufanni doonii kun naannoo Galaana Diimaatti tarsiimoo ta’uun isaa sochii daldalaa Itiyoophiyaaf akka hin hafne taasisa.

Yeroo ammaa kana Itiyoophiyaan geejjibaa galtee fi erguuf adda durummaan buufata doonii Jibuutii, Berberaa Somaali land, fi Sudaan irratti hirkattee jirti.

Keessattuu buufanni doonii Jibuutii murteessaa yoo ta’u, daldala idil-addunyaa Itiyoophiyaa parsantii 90 ol kan qabatudha.

Dhugaan Himannichii sakatta’ameera

1. UNCLOS Itiyoophiyaan qarqara galaanaa qabaachuuf carraaqqii taasiftu wabii ni kennaa?

Lakki, UNCLOS tumaalee biyyoonni lafaan hin marfamne mirga naannoo qarqara galaanaa qabaachuu isaanii mirkaneessan hin qabu.

Haa ta’u malee, UNCLOS biyyoota lafaan hin marfamneef mirga naannoo biyyoota biroo keessa darbee galaana irraa akka darban ni kenna.

Kana jechuun biyyoonni lafaan ala ta’an galaana bira ga’uu fi galtee fi al-ergii isaanii geejjibuuf jecha naannoo mootummoota biroo keessa darbuun mirga abbaa biyyummaa ykn dantaa biyyoota qaxxaamuraa osoo hin cabsin ni qaba.

Karaa biraatiin yoo ilaalle, biyyoonni lafaan hin marfamne naannoo mootummoota biroo akka daandii galaanaatti fayyadamuuf mirga qabu, haa ta’uu malee qarqara galaanaa mataa isaanii himachuuf mirga hin qaban.

UNCLOS keeyyata 125 fi keeyyatni 127 biyyoonni lafaan ala ta’an kaffaltii haqa qabeessa hin taane osoo hin kaffalamiin galtee fi al ergii isaanii naannoo biyyoota qaxxaamuraa keessa darbuu isaaniif mirga ni kennu.

Konveenshiniin Seera Galaanaa Dhaabbata Mootummoota Gamtoomanii (UNCLOS) keeyyatni 125 mirgi biyyoonni lafaan hin marfamne karaa biyyoota qarqara galaanaa galtee fi al-ergii dabarsuu qaban karaa kamiinuu abbaa biyyummaa biyyoota qaxxaamuraa cabsuu akka hin qabne ifa godha.

Akkasumas biyyoonni qaxxaamuraa mirga abbaa biyyummaa fi faayidaa isaanii eeguuf tarkaanfii barbaachisaa ta’e hunda akka fudhatan ni hima.

2. Seerri idil-addunyaa itti fayyadama qabeenya galaanaa wabii ni kennaa?

Eeyyee, hamma tokko. UNCLOS biyyoota lafaan hin marfamneef mirga ‘qabeenya jireenyaa’ naannoo dinagdee addaa (EEZ) ollaa isaanii qarqara galaanaa jiran argachuu fi itti fayyadamuu ni hayyama.

Gama biraatiin, tumaan mirga biyyoonni lafaan hin marfamne qabeenya lubbuu qabu EEZ biyyoota qarqara galaanaa fayyadamuu danda’an daangaa murtaa’e qaba.

Tokkoffaa, mootummoonni lafaan hin marfamne qabeenya lubbuu qabu keessaa “kutaa sirrii” qofa fayyadamuuf mirga qabu. Lammaffaa, qabeenya “caalmaa” qofa fayyadamuu danda’u.

Sadaffaa, haala fayyadama irratti mootummoota ollaa qarqara galaanaa jiran waliin walii galuu qabu.

Mootummaan qarqara galaanaa qabeenya lubbuu qabu EEZ isaa keessatti qabachuu hayyamame irratti yaada dhumaa qaba.

Dabalataanis, waliigalteen kun biyyoonni lafaan hin marfamne EEZ biyyoota qarqara galaanaa ollaa keessatti qabeenya lubbuu hin qabne kan akka albuudaa fi boba’aa fayyadamuuf mirga hin kennu.

3. Seerri idil-addunyaa mirga qaxxaamuraa ni mirkaneessaa?

Eeyyee, UNCLOS biyyoota lafaan hin marfamneef mirga naannoo biyyoota biroo keessa darbee galaana irraa deebi’uu isaanii ni mirkaneessa.

Konveenshinichi akka jedhutti “Biyyoonni lafaan hin marfamne karaa geejjibaa hundaan naannoo Biyyoota qaxxaamuraa keessa darbuuf mirga ni qabaatu.’’

Mirgi geejjibaa mootummoonni lafaan hin marfamne meeshaalee fi namoota isaanii naannoo biyyoota qarqara galaanaa jiran keessaa gara galaanaatti akka geejjibaniifi galaana irraa akka geessan ni hayyama.

Haa ta’u malee, mirgi qaxxaamuraa guutuu kan hin taanee fi haal-duree murtaa’e kan akka abbaa biyyummaa fi faayidaa biyyoota qaxxaamuraa kabajuu kan qabu dha.

4. Seerri idil-addunyaa fi bilisummaan doonii ni jiraa?

Eeyyee, UNCLOS naannolee qarqara galaanaa fi lafaan hin marfamne hundaaf mirga bilisummaa galaana guddaa irratti deemuuf wabii kenna.

5. Mirgi geejjibaa, itti fayyadama qabeenya galaanaa, fi bilisaan darbuu jechuun mirga qarqara galaanaa qabaachuu jechuudhaa?

Lakki. HaqCheck maxxansaalee miidiyaa hawaasaa irratti tumaalee waliigaltee UNCLOS kan mootummoonni mirga geejjibaa galtee-al-ergii karaa biyyoota geejjibaa, itti fayyadama qabeenya galaanaa, fi mirga galaana guddaa irratti bilisaan darbuu kennuun himannaa Itiyoophiyaan qabdu deeggaru ilaaleera.

Haa ta’u malee, walitti dhufeenyi mata dureewwan adda addaa kana gidduu jiru kun soba.

Mirgi geejjibaa, itti fayyadama qabeenya galaanaa, fi bilisaan darbuu hundi isaanii yaad-rimeewwan adda ta’an mirga irraa gara qarqara galaanaa tokkootti.

Mirgi geejjibaa mootummoonni lafaan hin marfamne meeshaalee fi namoota isaanii naannoo bulchiinsa naannoolee biroo keessa darbee galaana irraa akka geejjibsiisan ni hayyama.

Itti fayyadamni qabeenya galaanaa mootummoonni qabeenya uumamaa galaanaa kan akka qurxummii fi albuuda akka fayyadaman ni dandeessisa.

Dabarsi bilisaa mootummoonni hundi galaana guddaa irratti bilisaan akka deeman taasisa.

Mirgi qaxxaamuraa, itti fayyadama qabeenya galaanaa fi bilisaan darbuu mirga qarqara galaanaa qabaachuu kan agarsiisu miti.

Mirgi qarqara galaanaa gama biraatiin, himannaa naannoo kan mootummaa tokkoof lafa qarqara galaanaa jiru irratti abbaa biyyummaa kennudha.

UNCLOS mootummaa kamiifuu mirga qarqara galaanaa argachuuf wabii hin kennu.

Diinagdeen Itiyoophiyaa biyyoota ollaa ishee walitti qabame caalaa guddaadhaa?

Muummicha ministera Itiyoophiyaa Dr Abiy Ahmed diinagdeen Itiyoophiyaa waggoota shan dura Afrikaa Bahaa keessatti sadarkaa lammaffarra kan turte yoo ta’u, amma kan biyyoota ollaa ishee walitti qabamanii caaleraa jedhan.

Dr Abiy mormii bal’aa hordofuun Ebla bara 2011 aangoo kan qabatani yoo ta’u, badhaadhina fi dimokraatawaa guddisuuf haaromsa diinagdee fi siyaasaa waadaa seenanii ture.

Mootummaan Itiyoophiyaa Paartii Badhaadhinaatin durfamu, haaromsi kun biyyattii haalaan fooyyesse jechuun falma.

Itiyoophiyaan daandii diinagdee sirrii irra akka jirtuu fi diinagdeen guddachaa akka jirtu muummicha ministera irra deddeebiin mirkaneessaa turaniiru.

Dhiyoo kanas waggoota shanan darban keessatti GDPn Itiyoophiyaa dachaa lama ta’uu isa himatani turan.

Muummicha ministers Dr Abiy Ahmed haasawa dhiyoo kana Inistiitiyuutii Artificial Intelligence keessatti barattoota gannaaf taasisaniin Itoophiyaan guddachaa akka jirtu barattootaaf ibsaniiru.

Diinagdeen Itiyoophiyaa biyyoota ollaa ishee waliin wal bira qabuun falmii Itoophiyaa fi diinagdeen ishee guddachaa jira jedhu deggeruuf itti fayyadamaniruu.

Akkuma Dr Abiy jedhanitti diinagdeen Itiyoophiyaa, GDP maqaatiin madaalamu, Afrikaa Bahaa keessatti kan Keeniyaa waggoota shan duraa booda sadarkaa lammaffaa irra ture.

Bara 2011tti GDP maqaa Itiyoophiyaa akka Baankii Biyyaalessaa Itiyoophiyaatti Doolaara Ameerikaa biiliyoona 84.4, akkasumas GDP maqaa Keeniyaa akka Baankii Giddugaleessa Keeniyaatti Doolaara biiliyoona 91.2 ture.

Waggaa shan booda, bara 2015tti, GDP maqaa Itiyoophiyaan Doolaara Ameerikaa biiliyoona 126.8 yoo ta’u, GDP maqaa Keeniyaa ammoo Doolaara biiliyoona 119.5 ture.

Haala kanaan, GDP maqaatiin yoo madaalamu, diinagdeen Itiyoophiyaa Baha Afrikaa keessaa isa guddaadha.

Haa ta’u malee, diinagdeen Itiyoophiyaa kan biyyoota ollaa ishee walitti qabamanii caala jechuun muummicha ministera Dr Abiy Ahmed dubbatan kun soba dha.

Itiyoophiyaan biyyoota sadarkaa idil-addunyaatti beekamtii qaban jaha: Somaaliyaa, Keeniyaa, Sudaan Kibbaa, Sudaan, Eertiraa, fi Jibuutii, akkasumas mootummaa abbaa biyyummaa qabatamaan qabdu tokko, Somaalilaandiin daangeffamti.

Akka Baankiin Addunyaa gabaasetti, Sudaan bara 2015tti GDP maqaan qabdu Doolaara Ameerikaa biiliyoona 51.7 ture.

Haaluma kanaan, GDP maqaa Keeniyaa fi Sudaan yoo walitti qabnu, kan Itiyoophiyaa caalaa baay’ee guddaadha (171.2 billion – 126.8 billion).

Daataan yeroo dhiyoo GDP maqaa Sudaan, Sudaan Kibbaa, Eertiraa, Jibuutii, Somaali land, fi Somaaliyaa karaa baankii giddugaleessaa ykn dhaabbilee istaatistiksii isaanii toora interneetii irratti hin argamu.

Kanaafuu, kaayyoo keenyaaf ragaa dhaabbilee faayinaansii idil-addunyaa biroo kan akka IMF irraa argamu irratti hirkatuu qabna.

Fandiin Maallaqaa Idil-addunyaa (IMF) lakkoofsa Oomisha Waliigalaa Biyya Keessaa (GDP) maqaa biyyoota Gaanfa Afrikaa hedduu bara 2015 gabaaseera.

Lakkoofsi kun akka armaan gadiitti: GDP Itiyoophiyaa Doolaara biiliyoona 120.37, Keeniyaa Doolaara biiliyoona 113.7, Sudaan Doolaara biiliyoona 33.75, Somaaliyaa Doolaara biiliyoona 10.42, Sudaan Kibbaa Doolaara biiliyoona 8.54, Jibuutii Doolaara biiliyoona 3.66 ta’eera.

Daataan IMF odeeffannoo waa’ee ertiraa fi Somaaliland bara murtaa’eef kan hin hammanne ta’uu hubachuun barbaachisaadha.

Kanaaf, waliigalatti GDPn maqaa biyyoota ollaa Itiyoophiyaa shanan (ertiraa fi Somaalilaandii osoo hin dabalatin) bara 2015 Doolaara Ameerikaa biiliyoona 170 yoo ta’u, Doolaara Ameerikaa biiliyoona 120.37 tin caaleera.

Walumaagalatti, Itiyoophiyaan Baha Afrikaa keessatti GDP maqaa guddaa qabaattus, muummicha ministera Dr Abiy Ahmed diinagdeen Itiyoophiyaa ollaa ishee walitti qabame caalaa guddaadha jechuun isaanii ragaa dinagdee bara 2015 irratti hundaa’uun soba ta’ee argamera.

Muummicha Ministeraa Dr Abiy Ahmed dhugaa isani qoratamee : Waggoota Shan Keessatti GDPn Itiyoophiyaa Dachaa dhan dabaleraa?

Himata: Muummicha Ministeraa Itiyoophiyaa Dr Abiy Ahmed waggaa shan keessatti GDPn Itoophiyaa dachaadhan dabalu isa himatan.

Murtii: Dogoggora. GDPn Itiyoophiyaa waggaa shan keessatti dachaa lama hin daballe, GDP qabatamaas ta’e doolaara Ameerikaatiinis.

Guyyaa Raayyaa ittisa biyyaa 116ffaa Onkoloolessa 15, 2016 kabajame irratti Muummichi ministeera Dr Abiy Ahmed akka jedhanitti: “Itiyoophiyaan, seenaa ishee keessatti yeroo jalqabaatiif qormaanni COVID-19, waraana, fi dhiibbaa biyyoota alaa jiraatulee waggota shanan giddutti GDPn ishee dachadhan dabaleraa. Warra Itiyoophiyaan hin tarkaanfatu jettaniif, Itiyoophiyaan yeroo jalqabaaf waggoota shanan keessatti GDPn dachaan guddifachuu ishee boonsan himaniruu. Guddinni keenya itti fufa. Qormaanni kamiyyuu nun dhaabu.”

[Viidiyoo YouTube: Faanaa Televijiinii]

Itiyoophiyaan bara 1997 hanga 2012tti dinagdee addunyaa saffisaan guddachaa jiran keessaa tokko yoo taatu, bara 1997 hanga 2004tti Itiyoophiyaan guddina dinagdee dijiitii dachaa galmeessisuu ragaan Baankii Biyyoolessaa Itoophiyaa irraa argame ni mul’isa.

Haa ta’u malee, bara 2009 irraa eegalee Itiyoophiyaan rakkoolee ciccimoo waliin wal’aansoo qabaa kan turte yoo ta’u, tasgabbii dhabuu bal’aa fideera. Mormiin ummataa fi jeequmsi hawaasummaa biyyattii hanga hundee ishee raasee, Addi Dimokraatawaa Warraaqsa Ummatoota Itiyoophiyaa yeroo sana bulchaa ture (EPRDF) haaromsa bal’aa akka jalqabu dirqisiiseera.

Yeroon jeequmsa kun Dr Abiy Ahmed, dura taa’aa dhaabichaa ta’uun akka muudaman taasiseera. Itti aansuunis Paarlaamaan Ebla bara 2011 Muummicha Ministeeraa ta’uun raggaasiseera.

Muummicha ministeraa D/r Abiy Ahmed yeroo aangoo qabatanitti haaromsa siyaasaa fi dinagdee guddaa akka gaggeessan waadaa kan seenan yoo ta’u, tarkaanfiin kun deeggarsa bal’aa argateera. Waadaan kun jiraatulee sabni jeequmsa itti fufe ture.

Haalli siyaasaa fi diinagdee wal dhabdee fi dhuma irratti waldhabdee Adda Bilisummaa Ummata Tigraay (TPLF) duraanii olaantummaa qabu waliin uumameen haalaan jeeqamee, Adoolessa 2013 waraanaan fiixee irra ga’e.

Keessattuu mootummoota naannoo Amaaraa fi Oromiyaa keessatti wal-dhabdeen hidhannoo itti aanee dhufe kan itti fufe yoo ta’u, yeroo baay’ee humnoota mootummaa fi gareewwan finciltoota adda addaa hirmaachisa.

Waldhabdee hidhannoo TPLF waliin uumamee fi waldhabdee deemaa jiruuf deebii kennuudhaan biyyoonni dhihaa, keessattuu Ameerikaa fi Gamtaan Awurooppaa mootummaan Itiyoophiyaa murtoo karaa nagaa akka hordofu dhiibbaa godhaniiru.

Tattaaffiin kun gariin qoqqobbii kaa’uutti kan babal’ate yoo ta’u, mootummaan waldhabdee karaa nagaa furuu fi furuu dhabuu isaa kaasuun isaa ni yaadatama.

Walitti dhufeenyi waraana, tasgabbii dhabuun itti fufiinsa qabu, weerarri COVID-19, fi qoqqobbii biyyoota dhihaa irraa ka’uun dinagdee Itoophiyaa irratti dhiibbaa hamaa geessiseera.

Haala kana keessati Muummicha ministera Dr Abiy Ahmed waggoota shan keessatti GDPn Itiyoophiyaa dachaa lama dabaleera jechuun himatan.

Omishni Waliigalaa Biyya Keessaa (GDP) akka safartuu waliigalaa sochii dinagdee biyya tokkootti kan tajaajilu yoo ta’u, gatii gabaa waliigalaa meeshaalee fi tajaajiloota dhumaa hunda daangaa saba tokkoo keessatti yeroo murtaa’e keessatti, akkaataa idileetti waggaa tokko keessatti oomishaman bakka bu’a.

Barbaachisummaan GDP gahee inni akka agarsiiftuu ijoo fayyaa dinagdee ta’uu isaati saffisa guddina dinagdee irratti hubannoo kan kennu yoo ta’u, guddinaa fi gahumsa raawwii dinagdee ilaalchisee suuraa ni kenna. Tarkaanfiin GDP olka’aa jiru akka waliigalaatti amala dinagdee cimaa sadarkaa galii dabaluu fi abdii hojii guddachaa jiruu agarsiisa.

GDPn malawwan jalqabaa lamaatiin gabaafama: GDP maqaa fi GDP qabatamaa.

GDP maqaa jechuun gatii waliigalaa meeshaalee fi tajaajiloota biyya tokko keessatti bara murtaa’e tokko keessatti oomishaman hunda, gatii gabaa amma jiruun kan ilaallatudha. Haa ta’u malee, jijjiirama sadarkaa gatii qaala’iinsa jireenyaa ykn qaala’iinsa jireenyaatiin dhufuuf sirreessuu waan dadhabeef, guddina dinagdee yeroon safartuu sirrii ta’e qofa dhiyeessa. Kanarraa kan ka’e, baay’inni qabatamaan meeshaalee fi tajaajiloota oomishaman waggaa waggaadhaan dhaabbataa yoo ta’ellee, GDP maqaa ta’e ammallee sababa dhiibbaa qaala’iinsa jireenyaa qofaan guddina gabaasuu danda’a.

Fakkeenyaaf, yeroo walfakkaatu keessatti GDP maqaa parsantii 10 dabaluu isaa qaala’iinsa jireenyaa parsantii 10 waliin wal bira qabamee yoo ilaalamu guddinni dinagdee sirrii bu’a qabeessa ta’ee zeeroo ta’uu agarsiisa.

Faallaa kanaatiin, GDPn qabatamaa yeroo murtaa’e irraa gatii dhaabbataa fayyadamuun oomisha waliigalaa meeshaalee fi tajaajilootaa gatii kennuudhaan safartuu caalaatti qulqullaa’e kan dhiyeessu yoo ta’u, kanaanis bu’aa jallaa qaala’iinsa jireenyaa ni jiddugaleessa. Fakkeenyaaf, GDP maqaa Itiyoophiyaa bara 2013tti Doolaara Ameerikaa biiliyoona 100 irraa gara bara 2016tti Doolaara biiliyoona 150tti yoo guddate, qaala’iinsi jireenyaa gidduu kana keessa parsantii 50 yoo fiigu, GDP qabatamaa bara 2016, qaala’iinsa jireenyaatiin yoo sirreeffame, Doolaara biiliyoona 75 waliin walqixa ta’a.

Kanaafuu, GDP maqaa yeroo jijjiirama sadarkaa gatii guddaa ta’etti raawwii dinagdee irratti hiika dogoggoraa dhiyeessuu danda’a. GDP qabatamaa sirreeffama qaala’iinsa jireenyaa kan of keessatti hammate yoo ta’u, oomisha dhugaa dinagdee tokkoo bakka bu’iinsa dhugaa ta’e waan kennuuf agarsiiftuu guddina dinagdee olaanaa dha.

Waggoota shan keessatti GDP qabatamaa dachaa lama ta’e galmaan ga’uuf dinagdeen giddu galeessaan guddina waggaa tilmaamaan parsantii 14 itti fufsiisuu qaba ture.

Baraa Bajaata	Saffisa guddina GDP Qabatamaa	Saffisa guddina GDP Maqaa
2010/11	7.7	20.2
2011/12	9.0	22.4
2012/13	6.1	25.5
2013/14	6.3	28.6
2014/15	6.4	41.8

[saffisa guddina GDPn maqaa fi saffisa guddina GDPn qabatamaa itiyoophiyan 2011 hanga 2015. Maddi: Gabaasa waggaa bara baajataa 2014/15 Baankii Biyyaalessaa Itoophiyaa].

Kanas ta’e sana, Itiyoophiyaan waggoota shanan darbanitti guddinni dinagdee waggaa giddu galeessaan parsantii 7.1 agarsiifteetti. Saffisa babal’ina kanaan, GDP qabatamaa Itiyoophiyaa dachaa lama guddisuuf tilmaamaan waggaa kudhan barbaachisaa ta’a ture.

Qaala’iinsi jireenyaa humna bittaa maallaqaa kan mancaasu yoo ta’u, kunis lakkoofsa GDP maqaa ta’eef jijirraa gochuu danda’a, kunis madaallii fayyaa fi guddina dinagdee tokkoo gowwoomsaa ta’uu danda’u fida.

Gatiin maallaqaa hir’achuun kun fayyadamtoonni meeshaalee fi tajaajiloota baay’ina walfakkaataa argachuuf baasii dabalataa baasuu akka qaban kan agarsiisu yoo ta’u, kunis guddina qabatamaa oomisha dinagdee walgitu tokko malee lakkoofsa GDP ol kaasuu danda’a.

Fakkeenyaaf, gatii Birrii Itoophiyaa gadi bu’uun, baay’inni meeshaalee fi tajaajiloota oomishaman osoo hin dabalamin illee, GDP maqaa namtolcheedhaan ol kaasuun ni danda’ma.

Itiyoophiyaan qaala’iinsa jireenyaa olaanaa itti fufiinsaan kan mudate yoo ta’u, kunis kan yeroo dheeraa fi olka’aa ta’uu ibsamuu kan danda’ee ta’uusan, bara baajataa 2014/15tti qaala’iinsi jireenyaa parsantii 33.8 gaheera.

Bara baajataa	GDPn maqaa Biridhan	Sadarkaa qaal’iinsaa jireenyaa	GDPn qabatamaa Birridhan
2010/11	2,202,373,000,000	14.60	1,719,491,000,000
2011/12	2,696,223,000,000	12.60	1,874,689,300,000
2012/13	3,374,747,000,000	19.90	1,989,519,000,000
2013/14	4,341,387,100,000	20.20	2,114,163,000,000
2014/15	6,157,538,000,000	33.80	2,248,571,000,000

[Qaala’iinsa jireenyaa GDP waliin wal bira qabamee yoo ilaalamu 2011 irraa hanga 2015. Maddi: Gabaasa waggaa bara baajataa 2014/15 Baankii Biyyaalessaa Itoophiyaa].

Akkuma ragaan armaan olii agarsiisutti bara 2011 hanga 2015tti qaala’iinsi jireenyaa giddu galeessaan parsantii 20.22 akka ta’e mul’isa.

Saffisni akkasii kun, haala oomishni meeshaalee fi tajaajilootaa bakka tokkotti hafe keessattillee, GDP maqaa waggaatti dhibbeentaa walfakkaatuun akka dabalu agarsiisa.

Kana malees, GDPn maqaa Itiyoophiyaa Birriin mallatteeffame bara baajataa 2010/11 Birrii tiriliyoona 2.2 ture bara 2014/15tti immo Birrii tiriliyoona 6.15tti ol guddateera.

Haa ta’u malee, doolaara Ameerikaatiin yoo madaalamu, daballiin GDP Itoophiyaa giddu galeessa ta’ee mul’ata, bara 2010/11 Doolaara Ameerikaa biiliyoona 84 ture bara 2014/15tti Doolaara biiliyoona 126.8tti ce’eera.

Garaagarummaan kun adda durummaan Birrii Itiyoophiyaa doolaara Ameerikaa waliin wal bira qabamee yoo ilaalamu gadi bu’uu isaa mul’isaa.

Bara Baajataa	GDPn maqaa Birridhan	GDPn maqaa USDn	Sadarkaa jijjiirraa (USD/ETB) .
2010/11	2,202,373,000,000	84,355,600,000	26.1
2011/12	2,696,223,000,000	95,951,0000,000	28.1
2012/13	3,374,747,000,000	107,673,000,000	31.3
2013/14	4,341,387,100,000	111,271,200,000	39
2014/15	6,157,538,000,000	126,783,000,000	48.57

[GDP maqaa Itiyoophiyaa Birrii fi Doolaara Ameerikaatiin. Maddi: Gabaasa waggaa bara baajataa 2014/15 Baankii Biyyaalessaa Itoophiyaa]

Himata Muummicha ministeraa Dr Abiy Ahmed Dhugaa qorachuu:

GDPn Itiyoophiyaa waggoota shan keessatti GDP qabatamaatin dachaa lama hin daballe.

GDPn qabatamaa Itiyoophiyaan bara 2011 Birrii tiriliyoona 1.7 ture bara 2015tti Birrii tiriliyoona 2.2 qofa waan guddateef waggoota shan keessatti dachaa lama hin daballe.

Osoo GDPn qabatamaa Itiyoophiyaa waggoota shan keessatti dachaa lama ta’ee bara 2015tti Birrii tiriliyoona 3.4 ta’a ture.

GDPn Itiyoophiyaa waggoota shan keessatti doolaara Ameerikaatiin dachaan hin daballe.

GDPn maqaa Itiyoophiyaan bara 2003 hanga 2007tti Birriin dachaa ol kan dabale yoo ta’u, doolaara Ameerikaatiin garuu dachaa lama hin daballe.

Kunis yeroon darbaa deemuun gatiin Birrii Itiyoophiyaa haalaan hir’atee jira.

Waggoota shan keessatti GDPn Itiyoophiyaa Birriin dachaa lama ta’e malee doolaara Ameerikaatiin maaliif hin daballe?

Kunis yeroon darbaa deemuun gatiin Birrii Itiyoophiyaa haalaan hir’ateera. Kana jechuun qaala’iinsi jireenyaa humna bittaa Birrii mancaasee waan jirufidhaa.

Fakkeenya1: bara 2011 Birriin 26.1 Doolaara Ameerikaa 1 bitachuu danda’a. Kana jechuun bara 2011tti GDP Itiyoophiyaan Birrii tiriliyoona 2.2 argatte Doolaara Ameerikaa biiliyoona 84 waliin wal qixa ture.

Bara 2015tti Doolaara Ameerikaa 1 bitachuuf Birrii 48.57 fudhate. Kana jechuun bara 2015tti GDPn Itiyoophiyaan Birrii tiriliyoona 6.16 argatte Doolaara Ameerikaa biiliyoona 126 qofa ture jechu dha.

Fakkeenya 2: Itoophiyaan bara 2011 konkolaataa 100 oomishtee tokkoon tokkoon konkolaataa Birrii miliyoona 1 gurgurte haa jennu. Kanaafuu, safartuun jijjiirraa Doolaara Birrii 26.1 waan ta’eef galiin waliigalaa Itiyoophiyaa Birrii miiliyoona 100 ykn Doolaara miiliyoona 3.83 ture.

Ammas Itiyoophiyaan bara 2015 konkolaataa 100 oomishtee tokkoon tokkoon konkolaataa Birrii miliyoona 2 gurgurte haa jennu. Itiyoophiyaan galiin waliigalaa (GDP) Birrii miiliyoona 200 ykn Doolaara miiliyoona 4.1 yoo ta’u, sharafni Doolaara Birrii 48.57 ture jechu dha.

Akka yaada armaan olii ibsametti, gama Birriitiin galiin Itiyoophiyaa dachaa lama (miiliyoona 100 irraa gara miiliyoona 200tti) dabaleera. Haa ta’u malee, gama USDtiin dachaa lama hin daballe (miiliyoona 3.8 irraa gara miiliyoona 4.1tti xiqqoo qofa dabale).

GDP Itiyoophiyaa irrattis qajeelfamni walfakkaataan ni rawwatamaa.

Gatiin Birrii yeroon darbaa deemuun haalaan hir’ateera, kanaafidha GDPn Itiyoophiyaa Birriidhaan dachaa ol ta’us waggoota shanan keessatti doolaara Ameerikaatiin dachaa lama kan hin daballe.

Goolaba:

GDP jechuun gatii waliigalaa meeshaalee fi tajaajiloota biyya tokko waggaa tokko keessatti oomishamanidha.

Guddinni diinagdee jechuun oomishni meeshaalee fi tajaajiloota dabaluu malee gatii dabaluu jechu miti. Kanaafuu, yeroo hunda safartuu sirrii guddina dinagdee osoo hin taane GDP qabatamaati.

Ragaa jiru irratti hundaa’uun, GDPn Itiyoophiyaa waggoota shan keessatti GDP qabatamaatin dachaa lama hin daballe.

GDPn maqaa guddina guddaa kan agarsiise yoo ta’u, kunis baay’inaan qaala’iinsa jireenyaa irraa kan ka’e ture. Qaala’iinsa jireenyaatiin yeroo sirreeffamu guddinni GDP qabatamaa himannaa dachaa hin guunne.

Gama Doolaara Ameerikaatiin gatiin Birrii gadi bu’uunis gahee guddaa taphateera.

GDPn maqaa Birriin haala ajaa’ibaatiin kan dabale yoo ta’u, gara doolaara Ameerikaatti yeroo jijjiiramu garuu dachaa lama hin daballe.

Murtii:

Kanaaf, Muummicha ministeraa Dr Abiy Ahmed “GDPn Itiyoophiyaa waggaa shan keessatti dachaan dabale” jechuun Dogoggoraa dha.

Hubachiisa: Daataan barruu kana keessatti fayyadamne mootummaa Itiyoophiyaa (National Bank of Ethiopia) irraa kan argamedha.

HaqCheck sirrii ta’uu daataa kanaa wabii hin kennu.

Viidiyoon kun warrani Itiyoophiyaa naannoo Amaaraa keessatti namoota nagaa yeroo reeban agarsiisaa?

Akkawuntin X (Twitter) hordoftoota kuma 14 ol qabu tokko viidiyoo Raayyaa Ittisa Biyyaa Itiyoophiyaa dhihoo kana naannoo Amaaraa kessatti lammiilee nagaa reebaa jiran jechuun qoodeera.

Barreffamni X (Twitter) kun waltajjii kanarratti kan bayyee faffaca’ee yoo ta’u,yeroo barreeffamni kun maxxanfamutti dawwattota kuma 12 ol argateera. Yeroo 400 oli immo irra deebi’amee kan maxxanfame yoo ta’u, deebii jalachuus 329 oli argateera.

Haa ta’u malee, HaqCheck maxxansa kana qoratee viidiyoon kun kan yeroon isa turee ta’u fi himannaa kana kan hin deeggarre ta’uu isa mirkanessera.

Halaa kanan HaqCheck himannaa kana Soba taasiseera.

Naannoon Amaaraa Itiyoophiyaa waldhabdee hidhannoo humnoota mootummaa fi gareewwan milishaa Faanoo gidduutti uumame keessa jiru turan.

Waldhabdeen kun kan jalqabe yeroo mootummaan humnoonni waraanaa gartokkee naannichaa hidhannoo hiikkatanii humnoota nageenyaa birootti akka makaman waan ajajef ture.

Sababa kanaan gareewwan milishaa kutaalee naannichaa to’achuun mootummaan federaalaa Itiyoophiyaa labsii yeroo muddamaa akka labsu taasiseera.

Mootummaan haleellaa faallaa erga raawwateen booda magaalota gurguddoo hidhattoota Faanoo jalaa deebisee qabachuu danda’eera.

Haa ta’u malee, naannichatti walitti bu’iinsi hidhannoo fi waldhabdeen itti fufee akka ture gabaasni ni mul’isa.

Ebla 11, 2023 walitti bu’iinsa naannoo Amaaraatti deemaa jiru kanaan namoonni dhibbaan lakkaa’aman akka ajjeefaman gabaasaaleen fi maxxansaalee miidiyaa hawaasaa ni mul’isu.

Haala kanaan waraani Itiyoophiyaa naannichatti namotaa nagaa reebaa fi rakkisaa jiru jechuun viidiyoo qooduun maxxansi X (Twitter) irratti mul’ateera.

HaqCheck himannaa kana qoratee viidiyoon kun kan yeroon isa darbe akka ta’e fi himannaa kana kan hin deeggaru ta’uu isaa mirkannesera.

Haa ta’u malee, HaqCheck viidiyoo kanaa kanaan dura Caamsaa 13, 2021 X(Twitter) irratti maxxanfame argamerra.

Viidiyoon kun jalqaba irratti yeroo waldhabdee hidhannoo mootummaa Itiyoophiyaa fi humnoota Adda Bilisummaa ummata Tigraay (TPLF) gidduutti waraanni Itiyoophiyaa namoota nagaa Tigraay reebaa fi shororkeessaa akka turan ibsa waliin qoodamee ture.

Kanaafuu, HaqCheck maxxansa X (Twitter) kana viidiyoo sirrii hin taane fayyadamuu isaatiin barreeffama kana Soba jedhe jira.

HaqCheck odeeffannoo dabalataa argachuuf jedhe nama maxxansa kana maxxanse qunnamuf yaali gedhe turee, haa ta’uu malee namni sun hanga barreeffamnii kun maxxanfameetti deebii hin kennine.

Suuraan Daa’imni tokko yeroo ayyaana Daamaraatti butamteetii jedhu kun Soba dha.

Fuulli Feesbuukii tokko suuraa daa’imni tokko yeroo ayyaana Daamaraatti uffata halluu magariisa, keelloo fi diimaa qabu uffatte jirtuu warra ishee irraa butamtee poolisoota federaalaatiin to’annoo jala oolte jechuudhan qoodeera.

Barreeffamni kun miidiyaa hawaasaa irratti bal’inaan kan qoodame yoo ta’u, HaqCheck karaa telegram bot isaatiin himannaa kana wajjin odeffanoo wal fakkaatu argateera.

Haa ta’u malee HaqCheck suuraan kun yeroon isa kan darbee ta’uu isa fi kanaan dura qoodamee akka ture mirkanessera.

Suuraan kun daa’imni tokko ayyaana Daamaraa irratti uffata magariisa, keelloo fi diimaa uffate jirtuu warra ishee irraa butamte hin agarsiisu.

Halaa kanan Haqcheck himannaa kana Soba taasiseera.

Heerri FDRE bara 1995 alaabaa kana sarara qajeelaa sadii magariisa, keelloo fi diimaa kan qabu yoo ta’u, pentagiraamiin keelloo wal-xaxaa ta’ee fi gaachana halluu cuquulisa irratti ifa kan ibsuu hundeesse.

Alaabaan Itoophiyaa madda falmii, walii galtee dhabuu, fi wal dhabdee keessattuu itti fayyadama asxaa urjii irratti ka’aa tureera.

Namoonni tokko tokko alaabaa halluu magariisa, keelloo fi diimaa asxaa urjii hin qabne barbaaduu, kaan immoo isumaa asxaa urjii qabu barbaadu.

Gama biraatiin Warri asxaa urjii kana hin barbaanne yeroo baay’ee, akka waan faallaa mirga hiree murteeffannaa gareewwanii fi ummatoota Itoophiyaa addaatti ilaalamuu.

Yeroo Ayyaana Daamaraatti nagaa fi tasgabbii eeguuf mootummaan, fi Manni Kiristaanaa Ortodoksii Tawaahidoo Itiyoophiyaa alaabaa ykn mallattoo beekamtii hin qabne kamiyyuu akka hin fidne ykn akka hin uffannee, alaabaa Magariisa-keelloo-diimaa mallattoo Mana Kiristaanaa qabu irraa kan hafe, akeekkachiisanii turan.

Adoolessa 27, 2023 Komishiniin Poolisii Federaalaa sagantichaa irratti namooni dambii fi qajeelfama mootummaan baase kabajuu akka qaban kan beeksise yoo ta’u, kunis alaabaa ykn mallattoo ayyaana Daamaraa ykn Mana Kiristaanaa Ortodoksii Tawaahidoo Itoophiyaa waliin wal hin qabanne kamiyyuu fiduu dhiisuu kan dabalatudha.

Haala kanaan, fuulli Feesbuukii tokko suuraa miidiyaa hawaasaa irratti, daa’imni tokko yeroo ayyaana Daamaraatti uffata halluu Magariisaa, keelloo fi diimaa qabu uffatte jirtuu warra ishee irraa butamtee poolisoota federaalaatiin to’annoo jala oolte jedhe qoodera.

Haa ta’uu malee, HaqCheck maxxansa kana qoratee suuraan kun kan yeroon isa turee ta’uu fi himannaa kana kan hin deeggarre ta’uu isa mirkanessera.

Suuraan maxxansa kana keessatti fayyadame kun fulbana 2022 kan maxxanfame yoo ta’u, barreeffamni kun sochii #NoMore jedhu kan ibsu akka ta’ee fi, yeroo waraana mootummaa fi Adda Bilisummaa Ummata Tigraay(TPLF) gidduutti biyyoonni alaa dhimma keessoo Itoophiyaa keessa seenuu isaanii itti dhaga’ameef deebii ta’ee mul’atera.

Kanaafuu, HaqCheck maxxansa feesbuukii kana suuraa sirri hin taane waan fayyadameef maxxansa kana Soba jedhee jira.

HaqCheck odeeffannoo dabalataa argachuf jedhe nama maxxansa kana maxxanse qunnamuf yaali godhe turee, haa ta’uu malee namni sun hanga barreeffamnii kun maxxanfameetti deebii hin kennine.

Mirkaneessuu Herrega Miidiyaa Hawaasaa fi Hiika isaa

Addunyaa digitala har’aa keessatti, waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa meeshaalee humna guddaa qaban haasaa ummataaf ta’uudhan namoota addunyaa guutuu walitti hidheraa. Haa ta’u malee, dhiibbaan isa guddachaa dhufuu isatin barbaachisummaan amanamummaa fi dhugummaa barbaachisaa ta’aa dhufeera.

Jijjiirama dijitaalaa kanaa wiirtuun adeemsi mirkaneessuu kan jiru yoo ta’u, kunis mala marsariitiiwwan miidiyaa hawaasaatiin seera qabeessummaa fi dhugummaa herrega fayyadamtootaa kan namoota beekamoo, dhaabbilee daldalaa fi qaamolee beekamoo ta’an hundeessuuf fayyadamudha.

Adeemsi mirkaneessuu kun mallattoo bifa cuqulisaatin kan hammatame yoo ta’u, kunis asxaa amanamummaa herrega tokkoo kan agarsiisudha.

Barreeffamni armaan gadii kun walxaxiinsa adeemsa mirkaneessuu waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa beekamoo ta’an tokko tokkoon qacaramanii ilaala.

Tarkaanfiiwwan eenyummaa namoota dhuunfaa fi dhaabbilee mirkaneessuuf fudhataman qoranna, qorannoo of eeggannoo isaan baajii bifa cuqulisaa hawwataa ta’e sana argachuuf godhan irratti ibsa kennina. Kanarratt garuu taatee guddachaa dhufes ni mudata: burjaajii fi shakkii baajii mirkaneessaa kana marsee jira.

Akkamitti Waltajjiiwwan kana irratti Mirkaneessuu argachuu Danda’ama?

X (duraan Twitter jedhamuun kan beekamu), waltajjii namoonni dhibba uuman fi kalaqoni qabiyyee hedduun itti fayyadaman, fayyadamtoota isaa mirkaneessuu irratti mala adda addaa lama keessa darbaa.

Jalqaba irratti X baajii halluu cuqulisaa hawwataa ta’e kana namoota beekamoo, namoota ummataa, maqaawwan daldalaa fi dhaabbilee sochi qabbanif piroofaayilii (profile)guutuu qabaniif kenna.

Guutummaankun suuraa piroofaayilii, maqaa agarsiisaa, lakkoofsa bilbilaa mirkanaa’ee fi galmee seeraa X’s eeguu kan dabalatuu dha.

Dabalataanis,herregawan kun namoota dhuunfaa gosoota addaa fi beekamoo taʼan kan akka qondaaltota mootummaa, gaazexeessitoota, aktiivistoota ykn namoota beekamoo wajjin walqabatan bakka buʼuu qabu turan.

Namoonni ulaagaalee kana guutan unka murtaa’e guutuudhaan mirkaneessuu gaafachuu danda’u.

Yeroo darbe X garee gamaaggamtootaa iyyannoowwan mirkaneessuu madaaluuf itti gaafatamummaa qaban qacaree ture.

Gaheen isaanii herreega ulaagaa guutuu isaa mirkaneessuu fi odeeffannoo kenname qorachuu ture.

Adeemsi of eeggannoo qabu kun herregni mirkanaa’e namoota dhuunfaa ykn dhaabbilee beekamoo ta’an dhugaadhaan akka bakka bu’an mirkaneessuuf kan qophaa’e ture.

Haa ta’u malee, hojimaatni kun sababa adda addaatiin qeeqa kan isaan mudate yoo ta’u, kunis iftoomina dhabuu, murtoo mataa ofii fi murto wal hin simne kenuu, lakkoofsa falmisiisaa ta’e guddisuu danda’u, herrega haasaa jibbiinsaa fi odeeffannoo sobaa irratti bobba’e mirkaneessuu, herregni maqaan isaa hin ibsamne jiraachuu fi daangeffamaa carra mirkaneessuu gaazexeessitootaa fi aktivistootaa.

Ulaagaalee Ulaagaa Haaraa Mallattoo cuqulisaa X irratti

Erga abbaan aksiyoonaa guddaan Teslaa fi Space (X) Elon Musk waltajjii kana bitee as jijjiiramni hedduun hojiirra ooleera, kunis jijjiirama maqaa isaa fi adeemsa mirkaneessuu herregaa dabalataa.

Yeroo ammaa kana fayyadamtoonni akkaawuntii isaanii mirkaneessuu danda’u.

X Premium (Hamma kaffaltii waliigalteef ykn baraarsaaf kaffalamu) (Twitter cuqulisaa), kan mallattoo halluu cuqulisaatin bakka bu’u, ji’atti doolaara 8 kan kafalamuu yoo ta’u, adda durummaan namoota dhuunfaaf kan qophaa’e yoo ta’u, maqaawwan daldalaas saganticha keessatti galmaa’uu danda’u.

Gama biraatiin, mirkaneessi dhaabbileef, mallattoo warqeetiin kan agarsiifamu, maqaawwan gurguddoo irratti xiyyeeffachuun beekamtii fi maqaa gaarii waltajjii keessatti isaanii mirkaneessuuf kan gargaarudha.

Sirna amma jiruun, namni kamiyyuu mirkaneessa herregaadhaaf iyyachuu kan danda’u yoo ta’u, argama beekamaa yoo qabaate, dhuguma isaa eegee, sochiirra turuu(online) fi seera X’s (twitter) yoo eege argachu danda’a.

Adeemsa kana jalqabuuf fayyadamtoonni unka onlaayinii guutuu fi sanada eenyummaa ulaagaa guutuu isaanii mirkaneessuuf dhiyeessu qabu.

Mirkaneessa Herrega Meetaa

Feesbuukii (Facebook)

Feesbuukiin waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa addunyaa irratti baay’ee jaallataman keessaa isa tokko dha. Feesbuukiin akkaawuntii/fuula mirkaneessuuf mala adda addaa lama keessa darba.

Feesbuukiin namoota beekamoo, namoota ummataa, maqaawwan daldalaa, dhaabbilee, fi namoota piroofaayilii guutuu qabaniifi ulaagaalee murtaa’an guutaniif baajii mirkaneessaa kenna.

Ulaagaaleen kunneenis suuraa piroofaayilii, maqaa namoonni adda baasuu danda’an, lakkoofsa bilbilaa mirkanaa’ee fi galmee seeraa Feesbuukii eeguu kan dabalatu dha.

Akkaawuntiiwwan miidiyaa hawaasaa tokko tokko namoota barbaachisoo kanneen akka qondaaltota mootummaa, gaazexeessitoota, aktivistoota, ykn namoota beekamoo qofaaf kan qabaman turan.

Namoonni dhuunfaa kun unka addaa guutuudhaan herrega isaanii akka mirkanaa’u gaafachuu danda’u turan.

Mirkaneessichi herrega dhugaa mirkaneessuu fi kan nama addaa isaan jedhan ta’uu isaanii mirkaneessuuf kan yaadamedha.

Kanan duraa Feesbuukiin garee gamaaggamtootaa iyyannoowwan mirkaneessuu madaaluuf itti gaafatamummaa qabanis qaba ture.

Namoonni adeemsa mirkaneessuu Feesbuukii irratti rakkoon isaan mudachaa ture.

Odeeffannoo mirkaneessuuf ulaagaa guutuuf barbaachisu yoo dhiyeessan illee, Feesbuukiin mallattoo mirkaneessaa isaan argachuu qaban isaaniif hin kennu ture.

Ulaagaalee Ulaagaa Haaraa Mallattoo cuqulisaa feesbuukii (Facebook) irratti

Waxabajjii bara 2021 keessa Feesbuukii, WhatsApp, Instagramii fi waltajjiiwwan biroo shan walitti makamuun dhaabbata Meetaa jedhamu kan waltajjiiwwan kana qabu hundeessan.

Meetaan sirna kaffaltii Meta Verified Subscription jedhamu amaloota Feesbuukii fi waltajjiiwwan biroo irratti dabaleera.

Kunis fayyadamtoonni meeshaalee fi tajaajiloota karaa waltajjichaatiin bitachuu fi gurguruu akka danda’an taasisa.

Kun adeemsa mirkaneessaa duraanii irratti jijjiirama guddaa dha, amma fayyadamtoonni baajii mirkaneessaa bifa cuqulisaa qabu argachuuf iyyachuu qabu.

Meetaan amma fayyadamtoonni ulaagaalee ulaagaa guutuun alatti kaffaltii maallaqa ji’a ji’aan kaffaluun mirkanaa’uu akka qaban gaafatee jira. Ji’atti doolaara 11.99n namni kamiyyuu baajii mirkaneessaa bifa cuqqulisaa qabu akkaawuntii/peejii isaa irratti argachuu danda’a.

Mallattoo cuqulisaa Instagramii

Instagramii waltajjii Feesbuukii irraa adda ta’e sababni isaas kaayyoon isaa inni guddaan fayyadamtoonni suuraa ykn viidiyoo dhaggeeffattoota isaanii waliin akka qooddatan gochuudha. Bara 2012tti Feesbuukii (amma Meta Platforms Inc.)n bitame.

Jalqaba irratti Instagramiin namoota beekamoo, namoota ummataa, maqaawwan daldalaa, artistoota, dhaabbilee, fi namoota piroofaayilii guutuu qabaniifi murtaa’an waliin wal arganiif baajii mirkaneessaa kenna ture.

Ulaagaaleen kunneenis suuraa piroofaayilii, maqaa namoonni adda baasuu danda’an, lakkoofsa bilbilaa mirkanaa’ee fi galmee seera Instagramii’f bitamuu qabaachuu kan dabalatu ture.

Akkaawuntiiwwan ykn herregonii miidiyaa hawaasaa tokko tokko namoota barbaachisoo kanneen akka qondaaltota mootummaa, gaazexeessitoota, aktivistoota, ykn namoota beekamoo qofaaf kan qabaman turan.

Adeemsi mirkaneessuu sochii herregaa fi hirmaannaa fi odeeffannoo bu’uuraa kenname gamaaggamuu kan of keessatti hammate dha.

Ulaagaalee Ulaagaa Haaraa Mallattoo cuqulisaa Meetaa (Instagramii) irratti

Instagramiin amma fayyadamtoonni baajii mirkaneessaa bifa cuqulisaa qabu argachuuf iyyachuuf Meta Verified Subscription akka qabaatan gaafatee jira.

Waxabajjii 28, 2021 irraa eegalee fayyadamtoonni ulaagaa guutuu malees kaffaltii ji’aatii doolaara 11.99 kaffaluun dirqama ta’eera.

Eenyummaa isaanii mirkaneessuu fi kaffaltii maallaqa galchuu kaffaluun namni kamiyyuu akkaawuntii Instagramii isaa irratti baajii mirkaneessaa bifa cuqulisaa qabu qabaachuu danda’a.

Adeemsa Mirkaneessu Herrega TikTok

Waltajjiin miidiyaa hawaasaa guddaan viidiyoo gaggabaaboo qooduuf gargaaru TikTok adeemsa iyyannoo addaa mirkanaa’eef hin qabu.

Kana malee, TikTok baajii mirkaneessuu akka kennan warra kallaqan, maqaawwan daldalaa fi namoota bekkamo barbaada.

Waltajjiin kun mirkanaa’uuf akkaawuntii ykn herrega tokko dhugaa, guutuu, beekamaa fi nageenya kan qabu ta’uu kan barbaachisu yoo ta’u, yoo xiqqaate ji’a 6f socho’uu(actve) ta’u qaba. Dabalataanis, herregni qajeelfama hawaasaa fi haala tajaajilaa kabajuu qaba.

TikTok baajii mirkanaa’e kennuudhaaf kaffaltii hin gafatuu.

Adeemsa Mirkaneessu herrega Telegiraamii

Telegiraamiin namoota ummataa fi dhaabbilee mirkaneessuun fayyadamtoonni madda ofiisaa salphaatti adda baasuuf gargaara.

Telegram irratti mirkanaa’uuf, akkaawuntiiwwan ykn herregawwan yoo xiqqaate waltajjiiwwan armaan gadii keessaa lama irratti chaanaalii aangawaa, bot, ykn garee ummataa sochi qabu qabaachuu qabu: TikTok, Instagram, Facebook, YouTube, Twitter, VK, ykn Snapchat keessattii.

Telegramiin yeroo ammaa mala kana fayyadamuun tokkoon tokkoon isaanii mirkaneessa.

Haalli tajaajila waltajjii kanaa ulaagaa ulaagaa guutuu ifa ta’e hin ibsu.

Hubannoo akkaawuntii ykn herrega miidiyaa hawaasaa mirkana’ee qabaachuu

Akkaawuntii miidiyaa hawaasaa mirkanaa’e qabaachuun akkaawuntichi amanamaa fi dhugaa ta’uu isaa waan agarsiisuuf namoota birratti yaada gaarii ni ummaa.

Akkasumas aangoo abbaa herregaa, ogummaa, seera qabeessummaa fi dhugummaa isaa mirkaneessuuf gargaara.

Akkaawuntiiwwan ykn herregawwan mirkanaa’an akka madda odeeffannoo amanamaa fi beekumsa qabuutti kan ilaalaman yoo ta’u, fakkeessuu fi hanna eenyummaa ittisuuf gargaaruu danda’u.

Haa ta’u malee, amma waltajjiiwwan miidiyaa hawaasaa sababoota akka kaffaltii fi ulaagaalee biroo ifatti hin ibsamne irratti hundaa’uun mirkaneessuu kennuu danda’u.

Kana jechuun odeeffannoon herrega mirkanaa’een kennamu hundi sirrii ykn dhugaa ta’uu dhisu danda’a jechu dha.

Kanaafuu, odeeffannoo herrega mirkanaa’e irraa maddoota amanamoo biroo waliin mirkaneessuun barbaachisaa dha.

Mirkaneessuu fi Odeeffannoo Dogoggora/Soba

Akkaawuntii ykn herrega tokko waan mirkanaa’eef qofa odeeffannoon inni qoodu sirrii dha jechuu miti.

Mirkaneessuun eenyummaa abbaa herregaa mirkaneessuu malee sirrii ta’uu isa qabiyyee isaanii miti.

Akkaawuntiiwwan mirkanaa’an ammallee dogoggora hojjechuu ykn odeeffannoo sobaa facaasuu danda’u.

Akka hin dogoggorfamneef, odeeffannoon tora interneetii irratti naanna’aa jiru, yoo herrega mirkanaa’e irraa ta’ellee qeequun barbaachisaa dha.

Fayyadamtoonni miidiyaa hawaasaa waan dubbisan kamiyyuu ija jaamsanii amanachuu hin qabamu.

Odeeffannoo maddoota amanamoo hedduu irraa argamu qaxxaamuranii sakatta’uu fi mirkaneessuun murteessaadha.

Odeeffannoo maddootaa fi ilaalcha adda addaa irraa argachuunis barbaachisaa dha.

Akkaawuntii tokko qofa ykn maddoota muraasa irratti hirkachuun namoota miidiyaa hawaasaa irratti ilaalcha daangeffamee fi tarii loogii fi ilaalcha sobaa kennuu danda’a.

HaqCheck fayyadamtoonni miidiyaa hawaasaa odeeffannoo akkaawuntii ykn herrega mirkanaa’e irraa argamu dabalatee odeeffannoowwan miidiyaa hawaasaa irratti qoodaman sirrii ta’uu isaanii madaaluuf gareewwan dhugaa sakatta’an akka fayyadaman gorsa.

Kunis fayyadamtoonni miidiyaa hawaasaa odeeffannoo sirrii fi amanamaa ta’e argachaa akka jiran mirkaneessuuf gargaaruu danda’a.

Mirkaneessuun amanamummaa odeeffannoo yeroo madaallu waan ilaalamuu qabu keessaa isa tokko qofa.

Fayyadamtoonni miidiyaa hawaasa qeequu fi of eeggannoo gochuu, akkasumas madda amanamaa barbaaduu filanno garii dha.

Kun hundi ogummaawwan barbaachisoo lafa dijitaalaa keessa deemuu fi tamsa’ina odeeffannoo sobaa ittisuuf gargaaranidha.

SOBA: Suuraan kun milishaan Oromoo gandoota Somaalee yeroo haleelan agarsiisaa?

Fuulli X (maqaa isa duridhaan Twitter) hordoftoota hedduu qabu tokko suuraa Adoolessa 18, 2023 qooderatti, milishaan Oromoo gandoota Somaalee fi kaampii baqattoota Somaalee guddicha naannoo sana jiru irratti haleellaa raawwatan agarsiisa jechuun qoodera.

Fuulli X kun haleellaan kan rawwatama jiru deggarsa mootummaa naannoo Oromiyaatin fi kaka’umsa saamicha lafaatiin akka ta’e ibseera.

Tiwiitiin kun gara yeroo 300 kan qoodame yoo ta’u, deebii 400 ol argateera.

Haa ta’u malee haqcheck maxxansa kana sakatta’ee suuraan kun kan yeroon isa turee ta’u fi himannaa kana kan hin deeggarre ta’u isa mirkanessera.

Halaa kanan HaqCheck himannaa kana Soba taasiseera.

Akka gabaasa BBC News report Fulbaana fi Amajjii 2017 ibsutti, kibba Oromiyaa aanaa Negele Borena keessatti humni waraanaa gartokkee naannoo Somaaleetiin deeggaramee naannoo sanatti haleellaa raawwateen lubbuun namoota dhibbaan lakkaa’aman ajjeefamusanii ibsera.

Saboonni Oromoo humni poolisii addaa naannoo Somaalee haleellaa kanaaf itti gaafatamummaa qaba jechuun himataniiru.

Mootummaan naannoo Somaalee himannaa kana haalee, inumaayyuu qondaaltonni olaanoo mootummaa Oromiyaa keessa jiran Waraana Bilisummaa Oromoo (WBO)f mararfata jechuun himate.

Hawaasni Oromoos ta’e Somaalee naannoo daangaa naannolee lamaan gidduu jiraatu.

Hawaasni lamaan baay’inaan tiksee kan hojjetan yoo ta’u, dheedichaa barbaaduuf daangaa naannolee lamaan ce’anii socho’u.

Haala kana keessatti, akkaawuntiin X (Twitter) tokko suuraa milishaan Oromoo mootummaa naannoo Oromiyaatiin deggaramee gandoota fi kaampii baqattoota Somaalee guddicha bulchiinsa naannoo Somaalee Itoophiyaa halellaa gessifame jedhun qodhera.

HaqCheck himannaa kana qoratee suuraan kun yeroon isaa kan ture ta’uu isa fi himannaa kana kan hin deeggarre mirkannesera.

Suuraan jalqabaa maxxansa kana keessatti fayyadame Hagayya 2019 Feesbuukii irratti kan maxxanfame yoo ta’u, paartiin sabboonummaa naannoo Somaalee keessatti argamu Addi Bilisummaa Biyyoolessaa Ogaadeen (ONLF) ummata Qolajii gargaaruuf hojii gahaa hin hojjenne jechuun qeequun akka maxxanfame argamera.

Suuraan lammaffaan kun kanaan dura Caamsaa 2018 Daily Mail irratti kan maxxanfame yoo ta’u, barreeffamni kun kaalifoorniyatti akkaataa sararoonni humnaa muka tuquun ibidda bosona afuritti gamoolee 134 akka barbadeesse ibseera.

Kanaafuu, HaqCheck maxxansa X (twitter) kana suuraa sirrii hin taane waan fayyadameef maxxansa kana Soba jedhee jirra.

HaqCheck odeeffannoo dabalataa argachuuf nama himannaa kana dhiheesse bira ga’uuf yaali godhe ture, haa ta’uu malee himataan hanga barreeffamni kun maxxanfamutti deebii hin kennine.